Wat is het belang eigenlijk van de traditie? “Dat belang is groot”, zegt Winanda de Vroe meteen. De Vroe, predikant van de Protestantse Gemeente Oisterwijk, steekt veel tijd en moeite in het vieren van de christelijke hoogtijdagen in haar kerk. Tijdens zogeheten Familievieringen en na Kerk op Schoot-vieringen zorgt zij ervoor dat er samen gegeten wordt, dat er gebeden worden uitgesproken en mooie gesprekken ontstaan. Dit creëert een waardevolle ervaring, merkt ze. “Ik heb daarbij speciale aandacht voor kinderen, zodat zij worden opgevoed in de christelijke traditie.” Dat doet ze heel bewust, vertelt ze. “Dit is belangrijk, omdat kinderen zonder speciale activiteiten en aandacht minder geïnteresseerd raken in de tradities, vooral in een tijd waarin afleiding zoals TikTok veel aandacht vraagt. Als gemeente kiezen wij ervoor om veel energie in de feestdagen te steken, omdat je jongeren anders helemaal kwijt bent. Dan denken ze: wat moet ik dan in de kerk?” 

De Vroe denkt dat samen vieren met de jongere generatie ervoor zorgt dat ze later positieve herinneringen aan deze tradities kunnen hebben. “Het samen vieren van feestdagen en doen van rituelen zorgt voor een gevoel van saamhorigheid en verbondenheid. Dat is essentieel voor de continuïteit van zowel het jodendom als het christendom. Het is belangrijk om deze tradities levend te houden”, stelt ze. 

Pesach 

Tradities zijn er niet alleen om het verleden te eren, maar zijn ook een onontbeerlijk onderdeel van de identiteit en ontwikkeling van gelovigen en gemeenschappen, zo blijkt al snel in het gesprek tussen rabbijn Corrie Zeidler en predikant Winanda de Vroe. “Het doorgeven van de traditie is ontzettend belangrijk”, reageert Zeidler, rabbijn bij de Liberaal Joodse Gemeente in Utrecht en joods geestelijk verzorger bij Justitie, op De Vroe. Volgens haar is het zelfs een goddelijke opdracht. “In de Thora staat herhaaldelijk dat het belangrijk is om tradities door te geven aan de volgende generatie.” 

Bij Joden speelt daarbij de geschiedenis een grote rol. Zeidler: “We zeggen weleens voor de grap over de joodse feesten dat je ze, afgezien van het Joods Nieuwjaar en Grote Verzoendag, kunt samenvatten met de woorden: ze probeerden ons te vermoorden, het is niet gelukt, laten we eten." Dit benadrukt, legt ze uit, de veerkracht van het joodse volk en de manier waarop ze samenkomen om te vieren, ondanks de uitdagingen en vervolgingen die ze hebben ervaren. 

De herinnering levend houden gebeurt niet alleen door te vertellen, maar vooral ook door te doen. Zeidler licht het toe aan de hand van een van de belangrijke joodse feesten: Pesach. “Dat feest is niet het joodse Pasen, zoals veel mensen zeggen, maar het feest van de uittocht uit Egypte.” Dan worden verhalen verteld en rituelen uitgevoerd die de geschiedenis en waarden van het jodendom levend houden. “We doen een soort re-enactment, zoals dat heet.” Ze vervolgt: “We zitten aan tafel met speciale gerechten zoals ongerezen broden, en vertellen het verhaal over de uittocht terwijl we dit eten. Op die manier wordt het niet alleen iets met je hoofd, maar beleef je het met alle zintuigen.”  

De Vroe, die zich al sinds ze theologiestudent was verdiept in de joodse wortels van het christendom, wijst op een traditioneel aspect van de Pesachviering: de vaste set vragen die wordt gesteld. “Kinderen worden aangemoedigd om vragen te stellen, zoals: ‘Waarom is deze avond anders dan alle andere?’ Dat vind ik zo mooi, want dit bevordert de betrokkenheid van de jongere generatie en helpt hen om de betekenis van de traditie te begrijpen.” 

Rust en duidelijkheid  

Hoe erg is het als mensen minder belang gaan hechten aan gebruiken, bijvoorbeeld het in acht nemen van de rustdag? Voor De Vroe, die opgroeide in het Zeeland van de jaren 70 en 80, was het in haar jeugd vanzelfsprekend dat er op zondag geen boodschappen werden gedaan en dat er niet gesport werd. “De winkels waren dicht, er was vaak familiebezoek en er waren gesprekken over de kerkdienst.”  

Die strikte regels gaven rust en duidelijkheid, iets wat verdwenen is. De Vroe merkt dat het voor haar eigen kinderen – ze zijn tussen de 14 en 19 jaar oud – moeilijker is om dit soort gebruiken vol te houden. “Terwijl ze vroeger graag naar de kerk gingen, is het nu zelfs een uitdaging om hen op zondagavond gezamenlijk aan tafel te krijgen, omdat ze vaak bij vrienden zijn.”  

Ze vindt het jammer dat de betekenis van de zondag en de bijbehorende tradities minder vanzelfsprekend zijn geworden in de huidige tijd. Het is een dubbel gevoel. “Ik ben ook niet meer zo strikt dat ik niet op een terrasje ga zitten op zondag. Tegelijkertijd neem het ik het mezelf op een bepaalde manier wel kwalijk dat het mij niet gelukt is om het zo te houden zoals het was.” De Vroe ziet het ook om haar heen: “In het christendom, vooral buiten de meer reformatorische tradities, worden de rustdag en de viering van feestdagen vaak minder serieus genomen, dat leidt tot een verlies.” 

Rabbijn Zeidler knikt instemmend. “Ik herken wat jij zegt, dat gebeurt ook bij ons.” Ze vertelt dat het voor liberale joden vaak lastiger is om de traditie levend te houden dan voor orthodoxe joden. “Binnen de orthodoxe traditie zijn er duidelijke richtlijnen over wat men moet vieren en hoe men dat moet doen. Dit zorgt ervoor dat er minder ruimte is voor onderhandeling over tradities en dat de vieringen meer vaststaand zijn. Voor liberale joden is de context minder dwingend.”  

Ze legt het uit aan de hand van een voorbeeld. “Vroeger was het gebruikelijk dat mijn kinderen, ze zijn inmiddels volwassen, op joodse feestdagen niet naar school gingen. Tegenwoordig durven veel ouders hun kinderen niet van school te houden omdat ze bang zijn dat ze belangrijke dingen missen.” 

Ook constateert Zeidler dat er minder mensen naar diensten komen als deze doordeweeks vallen, en dat het voor ouders moeilijker is om vrij te vragen voor joodse feestdagen. “Dit alles maakt het lastiger om de tradities levend te houden.” 

Betrokkenheid 

Traditie fungeert als een moreel kompas omdat het mensen helpt bij het maken van keuzes, en het biedt richtlijnen voor gedrag, merken Zeidler en De Vroe. “Het naleven van tradities en geboden vergroot de kans dat iemand een goed leven leidt en als een goed mens handelt”, stelt Zeidler. “Dit komt omdat tradities mensen in contact brengen met belangrijke teksten en waarden die hen aanmoedigen om na te denken over wat ze zouden moeten doen in bepaalde situaties.” 

Daarnaast biedt traditie een structuur en een gemeenschapsgevoel, wat mensen motiveert om zich in te zetten voor anderen en bij te dragen aan de samenleving. De Vroe: “Mensen die regelmatig deelnemen aan religieuze activiteiten zoals kerkdiensten, zijn vaak meer betrokken bij vrijwilligerswerk en goede doelen. Kortom, traditie bevordert ook een gevoel van verantwoordelijkheid en verbondenheid met anderen in de gemeenschap.”

• studie theologie in Utrecht 
• begonnen als predikant in Giessen, daarna Aalburg, nu Hendrik-Ido-Ambacht 
• lid van de gereformeerde bond, “maar voor velen uit jongere generaties zijn hokjes en vakjes niet meer zo bepalend” 

Hoe ervaar je je roeping? 

“Als de ervaring ‘dit is wat ik te doen krijg, dit is waar ik nu moet zijn’. Dat heeft een andere lading dan wat ik leuk vind, wat de beste optie voor mij is of hoe ik mijn carrière voor me zie. Het ontspant, het biedt grond om op te staan omdat je niet hoeft te zoeken naar de beste optie.” 

Wat heb je nodig om met vrucht en vreugde te werken? 

“Genoeg kunnen preken. In de voorbereiding doe ik telkens weer verwondering over de Bijbel op, en tijdens het preken proef ik verbondenheid met mensen. Preken voelt voor mij elke week weer als een uitnodiging. De verkondiging bepaalt zo'n beetje de hele week, het is een soort epicentrum: ik begin er op maandag mee en rond op zaterdag af. Als ik minder zou preken, zou ik minder vrolijk worden.” 

Hoe zorg je ervoor dat je niet opbrandt? 

“Door echt ruimte te hebben om met Bijbel en theologie bezig te zijn. Ik heb daarin veel gehad aan de IZB-cursus over hoe je de Bijbel zo leest dat je het niet als een werkmiddel ziet maar als iets voor je hart. Het heeft me geholpen om mijn eigenheid te behouden en me niet te laten leiden door verschillende flanken in de kerk of door mensen met een sterke mening. Iedereen vindt wel wat en daar sta je als predikant middenin. Maar ik hoef anderen niet te overtuigen. Daarnaast heb ik het voorrecht om lid van de Raad van toezicht van de GZB te zijn. Dat helpt me enorm om mijn werk in de kerk te doen. Het bredere perspectief van de wereldkerk relativeert en inspireert.” 

Welk onderdeel van je werk doe je het liefst? 

“Het mooiste vind ik de vertaling van het evangelie en de Bijbel naar elke dag, in preken en in andere activiteiten. Ik vind het een uitdaging om het zo te laten klinken dat het raakt aan de mensen die er zijn, of dat nou tijdens de catechese is of bij een uitvaart.” 

Welke scholing heb je voor het laatst gevolgd? 

“Een studiedag over het boek Geestspraak van theoloog Henk van den Belt, over de rol van de heilige Geest bij de inspiratie en de interpretatie van de Bijbel.” 

Waar kan de kerk haar rol pakken in de verantwoordelijkheid voor onze medemens en de schepping? 

“Als kerk kijken we anders naar de wereld. We hebben als kerk een ander verhaal dan mensen meekrijgen in reclames, in films, op tv. Maar dat verhaal moet wel klinken. We zouden iets scherper moeten durven zeggen dat het evangelie echt een andere weg wijst dan de dominante cultuur. We kunnen mensen anders leren kijken naar de wereld. Ik ervaar dat mensen daar sterk naar verlangen.” 

Welk boek, welke film of welke podcast raad je collega’s aan? 

“Ik lees gevarieerd. Ik zie dat als stemmen zoeken die me helpen mijn perspectief te verbreden en te verrijken, zeker omdat mijn werk vaak solistisch is. Ik lees alles van de Amerikaanse auteur Charles Martin, zijn romans bieden de kern van waar ik in geloof in verhaalvorm. Meer theologisch raad ik de preken van Fleming Rutledge aan, een Amerikaans priester en auteur. Zij doet recht aan de Bijbel en tegelijk aan de tijd waarin ze leeft. Dat vind ik inspirerend. Dichter bij huis is het boek Dialoog, dans en duel van Kees van Ekris, over preken voor tijdgenoten, een echte aanrader. Hij legt iets op tafel waartoe iedere predikant zich moet verhouden.” 

Is er een bijbeltekst die met je meegaat? 

“Dat is eigenlijk elke week een nieuwe, meestal door de preekvoorbereiding waarin een tekst me raakt. Een tekst die al veel langer met me meegaat is de vertaling van The Message van Marcus 8:34: Don't run from suffering; embrace it. Follow me and I'll show you how. Die tekst blijft bij mij haken en heb ik ingelijst in mijn studeerkamer staan. Als het over roeping gaat, dan is dat voor mij de kern: als je de weg van het koninkrijk gaat achter Jezus aan, tref je niet altijd voorspoed. Het vraagt iets van je.” 

Wat hoop je voor de toekomst van de kerk? 

“Dat we blijven hopen dat het van God komt. Je kunt het heel menselijk invullen, maar ik wil het grotere perspectief blijven schetsen. Natuurlijk moeten we zelf volop bezig blijven, maar de grond van onze hoop ligt ergens anders. Dat perspectief hebben we wel nodig in deze tijd van prestatiedruk.” 

Ds. Bert-Jan Mouw is een van de vijf predikanten met wie hardstyle-dj Sefa in gesprek gaat in de podcastserie ‘Als alles duister is’. Kijk hier voor meer informatie. 

Viervoudig luisteren, leiderschap, communicatie – zomaar een paar thema’s uit de nieuwe online (en gratis) modules op deze website. Die bieden nuttige lessen voor bestaande kerken en nieuwe proefplekken die opnieuw of op een nieuwe manier aansluiting willen vinden met de omgeving.  

“Hoe luister je naar je buurt? Hoe deel je het geloof met mensen? Aan dat soort thema’s kun je veel hebben”, aldus Erik Verwoerd, projectleider proefplekken bij de Protestantse Kerk. De lessen in de modules zijn te danken aan zo’n zestien jaar pionieren. Verwoerd: “In die periode hebben we veel geleerd.”  

Die kennis en ervaring stelt de Protestantse Kerk graag zo breed mogelijk beschikbaar. “Het pionieren heeft zich ontwikkeld tot een beweging. Die faciliteren wij graag, we willen dat zoveel mogelijk mensen op proefplekken iets van Gods koninkrijk zichtbaar kunnen maken. Daarom vinden we het belangrijk om de lessen te delen met iedereen die hier behoefte aan heeft maar zelf minder capaciteit in huis heeft.” 

Proefplekken 

‘Proefplekken’ is de nieuwe verzamelnaam voor pioniersplekken, (diaconale) presentieplekken, kliederkerken en monastieke plekken. “Vroeger zagen we die verschillende soorten plekken als strikt gescheiden van elkaar. Daarom hielden ook verschillende afdelingen bij de dienstenorganisatie zich ermee bezig. Maar in de praktijk loopt die scheidslijn niet zo strak. Bij de ene proefplek ligt de nadruk wat meer op woorden, bij de andere op daden – maar ook daar kan ruimte ontstaan voor het geloofsgesprek.” 

Ook is er geen uitgestippelde route meer voor het pionieren, zoals voorheen. Welke stappen nieuwe proefplekken precies doorlopen, verschilt per soort plek. “Een diaconale presentieplek die is opgezet door een lokale gemeente heeft niet als doel een nieuwe vorm van kerk-zijn te starten, een kliederkerk misschien wel. Maar bij alle proefplekken gaat het erom dat er gebouwd wordt aan een community en dat ze zich ook richten op mensen die niet kerkelijk betrokken zijn.” 

Twaalf thema's

De online modules zijn geschikt voor kerken en teams die bezig zijn met het ontwikkelen van proefplekken, zoals pioniersplekken, presentieplekken en kliederkerken. Dit kan gaan om nieuwe vormen van kerk-zijn, maar ook om bestaande kerken die bouwen aan inclusieve communities. 

Doordat ze online staan en gratis beschikbaar zijn, kun je de lessen zelfstandig volgen. Maar via lerenpionieren.nl kun je ook begeleiding krijgen, deelnemen aan een leerkring of subsidie aanvragen. Iedereen bepaalt voor zichzelf wat nodig is. “Hadden we vroeger een duidelijke route uitgestippeld, nu faciliteren we vooral de behoefte die kerken en proefplekken hebben.”  

De open aanpak past goed bij de huidige tijd, vindt Verwoerd. “Mensen kiezen soms voor een andere aanpak. Ze gebruiken bijvoorbeeld maar zes van de twaalf thema’s, net wat ze nodig hebben.” Ook kunnen teams uit andere kerkgenootschappen of die niet aan een kerk verbonden zijn, gebruikmaken van de online modules. “We vormen een beweging die groter is dan de Protestantse Kerk.” 

Zelf trekt de Protestantse Kerk daarom ook steeds vaker op met andere organisaties als het gaat om nieuwe vormen van kerk-zijn. “Momenteel hebben we zo’n vijftien samenwerkingspartners, zoals het Leger des Heils, Intercultural Church Plants, Op goed gerucht en de IZB. Ik verwacht dat er de komende tijd nog meer bij komen. Al deze organisaties vertalen de grote lijnen die wij hebben uitgezet voor het pionieren naar hun eigen achterban. Omgekeerd brengen zij ook eigen expertise in. Dat komt van pas als we bijvoorbeeld een netwerkdag organiseren. Meer mensen krijgen hierdoor toegang tot de kennis en ervaring die wij en onze partnerorganisaties kunnen bieden.” 

Aan de slag 

De online modules draaien om twaalf kernthema’s. Zes daarvan hebben te maken met het bouwen aan een nieuwe community, de andere zes gaan over de praktische kanten. Ook te vinden in de online modules: twaalf financieringsmodellen. “Die zijn heel nuttig voor kerken die vooral draaien op inkomsten via Kerkbalans”, oppert Verwoerd. 

Elke module bestaat uit een aantal programma’s van elk ongeveer anderhalf uur. Je leert bijvoorbeeld hoe je heel praktisch met het thema aan de slag kunt, je ziet een inspirerend filmpje van een pionier, je leert van lessen van jarenlang pionieren en je krijgt werkvormen en powerpoints. Het materiaal is kant-en-klaar en vraagt weinig voorbereidingstijd. In totaal zijn er 35 programma’s, de meeste kun je al volgen met je team, de laatste komen binnenkort online. “De kernthema’s uit de online modules komen ook terug tijdens netwerkdagen of de persoonlijke begeleiding die pioniers kunnen krijgen”, zegt Verwoerd.  

Lokale kerk 

De Protestante Kerk stimuleert dat nieuwe proefplekken de verbinding zoeken (of houden) met een lokale kerk. “Wij geloven dat dat belangrijk is. Daar zitten bijvoorbeeld potentiële vrijwilligers, en mensen kunnen bidden voor jouw initiatief. Het zorgt er ook voor dat ze je kunnen bevragen op je aanpak – dat is goed, want een proefplek moet niet een opzichzelfstaand clubje worden. En andersom kan een lokale kerk veel leren van een proefplek, bijvoorbeeld om eens op een andere manier te denken.”  

Meer lezen over de achtergrond van deze beweging? Download dan de brochure Een pionierende beweging van proefplekken. 

Bekijk hier de modules 'Leren pionieren'

In een verscheurde omgeving zijn kerken in het Midden-Oosten een plek van troost en hoop. Ze bieden noodhulp en bouwen aan vrede. Tegelijkertijd staan ze onder grote druk: steeds meer mensen vertrekken, kerken worden kleiner of verdwijnen zelfs. Met de campagne ‘Versterk de kerk in het Midden-Oosten’ ondersteunt Kerk in Actie kerken in Libanon, Israël, Palestina, Syrië en Egypte, zodat zij hun unieke en levensreddende werk kunnen blijven doen. 

Oproep 

Kerk in Actie kan haar werk niet doen zonder de steun van kerkelijke gemeenten in Nederland. Daarom roepen we gemeenten in heel Nederland op om op zondag 16 maart een extra collecte te organiseren voor de campagne ‘Versterk de kerk in het Midden-Oosten'. Hiervoor komen collectematerialen beschikbaar via het online collecterooster.

Gratis magazine

Om gemeenteleden over de situatie in deze regio te informeren is er een beperkte oplage van het magazine ‘Bouwen aan vrede’ beschikbaar. In dit magazine vertellen mensen uit kerken in het Midden-Oosten hun hartverscheurende en soms tegelijk ook hoopvolle verhaal. Gemeenten kunnen dit magazine bij wijze van ‘collecteflyer’ verspreiden of uitdelen. Het magazine is gratis te bestellen, maar op=op. 

Lees meer over deze collecte en bestel het magazine

Het vakantiebureau biedt deze vakanties aan in samenwerking met RCN Vakantieparken vanuit de gezamenlijke diaconale opdracht vanuit de Protestantse Kerk in Nederland. Diaconieën en andere maatschappelijke organisaties kunnen t/m 28 februari 2025 gezinnen aanmelden. Gezinnen kunnen zelf een voorkeursperiode opgeven voor een vakantie in een bungalow, mobil home of safaritent op één van de RCN Parken in Nederland. 

Hoe werkt het?

• De diaconie of maatschappelijke organisatie kan samen met het gezin de aanvraag inclusief korte motivatie indienen. 
• Alleen aanvragen van gezinnen, die nog niet eerder van dit aanbod gebruik hebben gemaakt en jaren niet op vakantie zijn geweest, worden in behandeling genomen.
• Aanmelden is mogelijk t/m 28 februari 2025 via de website van Het vakantiebureau. 
• Vanaf 25 maart informeert Het vakantiebureau de aanmelders over eventuele plaatsing, te beginnen met plaatsingen in de meivakantie
• Als er meer aanmeldingen komen dan dat er plaatsen zijn, wordt gekeken naar respectievelijk urgentie en volgorde van binnenkomst. 
• Het vakantiebureau vraagt een kleine bijdrage voor de bemiddeling (€ 75,- voor een verblijf van een week of € 35,- voor een weekend). 
• De actie is geldig voor alle RCN Vakantieparken in Nederland. 

Het vakantiebureau

Het vakantiebureau organiseert al meer dan 60 jaar vakantieweken in Nederland voor circa 2300 mensen met een zorgbehoefte en eenzame ouderen. Wil je meer informatie over alle mogelijkheden, of als vrijwilliger mee met een vakantieweek? Lees meer op Hetvakantiebureau.nl. 

Lees ook:

“Onze kerk doet haar naam eer aan: we hebben veel momenten van ontmoeting. Op zondag, maar meer nog doordeweeks. Jongeren zijn vooral dan actief, de kerkdienst spreekt hen niet altijd aan. Ze zoeken een andere manier om bezig te zijn met hun geloof. Want dat we ze niet vaak zien op zondag, betekent niet dat ze niet geloven of niets met de kerk willen. Als jongerenpredikant trek ik veel met hen op, ik bouw relaties op. Het scheelt dat ik zelf jong ben, ik kan me inleven in hoe het voor hen is, en snap waar hun vragen vandaan komen. Als ik op zondag voorga, komen er meer jongeren, ze kennen me. Ze durven me ook te appen met een leuk idee, en weten dat ik er dan wat mee doe. Relaties zijn dus heel belangrijk.  

Gezien worden

De gemeente wil jongeren echt de ruimte geven. Ze zitten bijvoorbeeld in de communicatiecommissie waarin ze zelf aan de slag gaan, zonder allerlei randvoorwaarden. Bij het 50-jarig bestaan van de kerk hebben jongeren zelf een tentoonstelling over vrijwilligers in de kerk bedacht en gemaakt. En de commissie die nadenkt over het personeelsbeleid gaat ook met jongeren in gesprek. Hoe beleven zij de kerk? Waar loopt volgens hen de kerk tegenaan? Wat hopen ze voor de kerk en wat is daarvoor nodig? Jongeren worden serieus genomen. Dat is zo belangrijk: dat ze zich gezien weten. Het gaat niet om grote acties, maar het kan echt het verschil maken. 

Iets anders doen

Bedenk daarbij dat als je iets voor jongeren organiseert, het niet altijd lukt. Soms zeggen ze op het laatste moment af. Of soms zeggen ze: leuk, maar komen ze uiteindelijk toch niet. Het is een zaak van proberen en van lange adem. En wees niet te bang om eens iets anders te doen. Jongeren zijn liever door de week in het jeugdhonk dan op zondag in de kerk. Maar ook daar kun je met geloof bezig zijn.” 

Bekijk hier een overzicht van methoden en activiteiten voor jongeren

Dit artikel verscheen eerder in het blad #protestant. Tegenwoordig is Annet Prins jongerenpredikant van de protestantse gemeente Lelystad. Eva Bruggeman vervangt op haar plaats dominee Klaas de Lange die met emeritaat is gegaan. Zij richt zich op de leeftijdscategorie jongvolwassenen en de middengeneratie. 

Met de actie ‘Versterk de kerk - bouwen aan vrede in het Midden-Oosten’ ondersteunt Kerk in Actie kerken in Libanon, Israël, Palestina, Syrië en Egypte. Door hun centrale plek in de samenleving kunnen zij snel hulp bieden en voor de lange termijn bijdragen aan meer onderling begrip. 

Kerken onder druk 

Kerken in het Midden-Oosten zijn méér dan een plek van gebed: ze bieden noodhulp, troost, hoop – en blijven trouw, ook als alles om hen heen wankelt. Kerken zijn er altijd geweest, en willen er altijd zijn. Maar hoe langer de spanningen duren, hoe meer ook zij onder druk komen te staan. Pepijn Trapman, operationeel directeur van Kerk in Actie, benadrukt dat financiële steun van cruciaal belang is: “We zien dat kerken onder grote druk staan. Op plekken waar het leven onleefbaar wordt, trekken steeds meer christenen weg als ze kans krijgen. Gebouwen moeten worden hersteld, en ook vredesprojecten van kerkelijke en religieuze instellingen zijn juist nu keihard nodig. ” 

Een stap verder 

Eerder deed Kerk in Actie mee aan de Giro555-actie voor slachtoffers in het Midden-Oosten. Met die actie bracht Nederland geld bijeen voor noodhulp. Met de actie 'Versterk de kerk – bouwen aan vrede in het Midden-Oosten' gaat Kerk in Actie een stap verder. We vragen niet alleen steun voor noodhulp, maar ook voor projecten die polarisatie en discriminatie tegengaan, en die opkomen voor mensen in kwetsbare posities, zoals vluchtelingen en vrouwen. 

Versterk de kerk 

Kerk in Actie werkt al jaren samen met kerken in het Midden-Oosten. Met de campagne ‘Versterk de kerk’ moedigt Kerk in Actie iedereen aan om op te staan voor hen die dat zelf niet meer kunnen. In de komende maanden delen we hun verhalen, hun angsten, hun hoop – en vragen we om steun. Samen kunnen we ervoor zorgen dat de kerk in het Midden-Oosten blijft doen wat zij al eeuwenlang doet: onmisbaar zijn.  

Geef voor dit werk

Meer info: kerkinactie.nl/versterkdekerk

Een kaartje met Pasen

Ieder jaar worden via de Paasgroetenactie vanuit het hele land tienduizenden paaskaarten naar gevangenissen gestuurd. Ook in de Veertigdagentijd 2025 organiseert de Protestantse Kerk deze actie om gedetineerden een kaartje te sturen met Pasen. Het thema van dit jaar is 'Als nieuw.'

Bestel paasgroetenkaarten

Het ontvangen van een paasgroet doet goed. Gevangenen realiseren zich dat er mensen zijn die zich inleven in hun situatie. “De vrouw die dit geschreven heeft, kent mij helemaal niet en toch krijg ik deze kaart,” was de verbaasde reactie van een vrouwelijke gedetineerde toen ze een paasgroet ontving. 

Kunstwerk op de cover van de paasgroetenkaart 2025: ' Het graf is leeg, Jezus leeft! Zijn opstanding maakt ons leven als nieuw.'  Deze afbeelding is gemaakt door een gedetineerde man in Veenhuizen.

Handvol liefde

Gerry van Wijngaarden, samen met Jeannette de Groot coördinator van de actie, weet hoe belangrijk het ontvangen van post is voor gevangenen. “Een gedetineerde zei eens: ‘Geef me het gevoel dat ik er mag zijn. Een beetje mededogen, een handvol liefde, meer niet.’ Post ontvangen is voor gevangenen een van de weinige verbindingen met ‘buiten’. Jezus zelf gaf ons de opdracht om te zien naar gevangenen.”  

Bij de paasgroetenkaart ontvangen gedetineerden een extra kaart met postzegel om zelf naar iemand te sturen. De afbeelding van het lege graf is gemaakt door een gedetineerde man in Veenhuizen.  

Er wordt altijd dankbaar gebruik gemaakt van die extra kaart. "Een man was zo blij met zijn kaart, hij had zijn familie nog niet kunnen bereiken en had geen geld voor een telefoonkaart. Hij had gebeden om een oplossing en de kaart voelde voor hem als gebedsverhoring". In dit korte filmpje wordt uitgelegd waar je de groet schrijft en de postzegel plakt. 

Centrale verzending

Nadat gemeenteleden de groeten op de kaarten hebben geschreven, zamel je ze weer in en stuur je ze in een verzamelenvelop naar het dienstencentrum van de Protestantse Kerk in Utrecht. De kaarten worden daar gesorteerd, verdeeld en verzonden naar gevangenissen en tbs-klinieken in Nederland en in het buitenland. De verzending naar de penitentiaire inrichtingen komt voor rekening van de Protestantse Kerk. De paasgroetenkaarten kunnen tot uiterlijk 7 maart 2025 naar dit adres worden ingezonden.  

Bestel paasgroetenkaarten

Vragen

Alle informatie over de Paasgroetenactie is te vinden op protestantsekerk.nl/paasgroetenactie. Kijk eerst bij de veelgestelde vragen. Staat je vraag er niet bij? Mail naar info@protestantsekerk.nl of bel 030 - 880 1880. 

Lees meer:

Over een paar maanden wordt het boekjaar 2024 afgesloten. De Classicale Colleges voor de Behandeling van Beheerszaken (CCBB’s) zijn, mede in verband met de ANBI-status van de Protestantse Kerk, verplicht een strak schema aan te houden voor de inleverdatum van de jaarrekening. Uiterlijk 15 juni 2025 moeten de jaarrekeningen over 2024 ingeleverd zijn. In onderstaand overzicht een tijdlijn, die je ook kunt afstemmen met een extern boekhoud- of accountantskantoor. 

De onderstaande tijdlijn is een advies, je kunt deze aanpassen aan de vergaderdata van je colleges. De einddatum is wel verplicht; alleen om gegronde redenen kan uitstel worden aangevraagd bij het CCBB. Zodra de jaarrekening 2024 is ingediend en deze is afgehandeld, kan de meerjarenraming 2025 gemaakt worden. 

Tijdlijn 2025 

• 28 februari 2025: afsluiting van het grootboek; 
• maart-april: verwerking van gegevens in FRIS en ontwerp van het bestuursverslag; 
• mei: bespreking en controle van de jaarstukken in controlecommissie, colleges en kerkenraad;  
• juni: jaarstukken ter inzage voor de gemeente;  
• vóór 15 juni 2025: jaarrekening indienen bij CCBB; 
• vóór 1 juli 2025:  in verband met de ANBI-status van de Protestantse Kerk is het verplicht dat de gegevens vóór 1 juli 2025 op de website van plaatselijke gemeenten zijn bijgewerkt. Zie voor een verdere toelichting en eventuele automatische koppeling de handleiding. 

Aandachtspunten bij jaarrekening 2024 

Het CCBB zal bij de beoordeling van de jaarrekening letten op onderstaande aandachtspunten:  

• Verwerking van herwaarderingen en koersverschillen Alle vaste activa, behalve kerkgebouwen, worden gewaardeerd op de WOZ-waarde die is vermeld op de ontvangen aanslag in het verslagjaar. Effecten worden gewaardeerd op de beurswaarde per ultimo van het boekjaar. Voor landbouwgronden geldt 60 procent van de fiscale waarde. Daarbij moeten herwaarderingen en koersverschillen, die door FRIS als incidentele baten worden verantwoord, nog worden toegevoegd aan de daarvoor beschikbare bestemmingsreserves op de balans. In dat geval zijn ze niet meer als bijzondere baten zichtbaar, maar worden ze rechtstreeks toegevoegd aan het eigen vermogen. Een herwaardering vindt in FRIS plaats in twee stappen. Allereerst wordt de herwaardering opgenomen in de kolom Herwaardering (+/-). Afhankelijk van of het een kerkelijk of niet-kerkelijk gebouw is, koppelt FRIS die herwaarderingen aan de rekeningen 95.31 of 95.32. Bij koersverschillen van beleggingen gebeurt iets dergelijks met de kolom koersresultaten en rekening 95.21.   Omdat dit betrekking heeft op ongerealiseerde resultaten moet er in FRIS een tweede stap worden gezet: de bedragen van de herwaarderingen en koersverschillen dienen te worden verwerkt op de rekeningen 21.94 of 21.95 en 21.92 in de balans. Als dat niet wordt gedaan, worden deze resultaten toegevoegd aan de algemene reserve en worden ze als gerealiseerd beschouwd. Dat is niet de bedoeling, omdat ze pas gerealiseerd worden op het moment van verkoop. Bovendien raakt dit in bepaalde gevallen bij kerkelijke activa de ANBI-regeling. Een ANBI mag niet meer vermogen aanhouden dan nodig is voor de activiteiten van de instelling. Het komt erop neer dat het vermogen ingezet wordt om het doel van de kerk of diaconie te kunnen realiseren, inclusief een redelijk bedrag om de continuïteit te waarborgen. De rest van de vermogenstoename moet een bestemming krijgen of besteed worden.   Als een gemeente of diaconie die tweede stap nog niet heeft gemaakt, moet dat alsnog gebeuren. De eenvoudigste oplossing voor herwaarderingen van vaste activa is de volgende: 

1. bepaal de WOZ-waarde van de aanwezige vaste activa per 31-12-2024; 
2. bepaal de boekwaarde per 31-12-2019, omdat de richtlijn aangeeft dat herwaardering plaatsvindt vanaf boekjaar 2020; 
3. het saldo van beide hoort op de herwaarderingsreserves te staan. Waar nodig kan die alsnog worden toegevoegd. Voor koersverschillen kan eenzelfde methode worden gevolgd, hoewel het beleid van een gemeente kan zijn een deel van de ongerealiseerde koersverschillen meteen vrij te laten vallen.  

• Verantwoording van voorzieningen  De voorzieningen op de jaarrekening moeten toereikend zijn en gebaseerd op een meerjarig onderhoudsplan. Een dergelijke voorziening valt niet onder de bestemmingsreserves in rubriek 21, maar onder de voorzieningen in rubriek 22. Mochten die in de administratie nog verkeerd staan, dan dienen ze te worden omgezet. Zie daarvoor de handleiding.  

• Beleggingsstatuten  Elke gemeente, diaconie of protestantse stichting die belegt moet een beleggingsstatuut hebben. Het beleggingsstatuut wordt naar het CCBB gestuurd, dat beoordeelt of het voldoet aan de Richtlijn Beleggingen van de Protestantse Kerk in Nederland. Deze richtlijn, met een toelichting en een aantal voorbeeld beleggingsstatuten, is te vinden op de themapagina Beleggen. Het beleggingsstatuut is definitief na een akkoord van het CCBB, dat schriftelijk is meegedeeld aan de (algemene) kerkenraad.   

• Saldering van baten en lasten Sommige gemeenten passen nog de saldomethode toe, bijvoorbeeld bij buffetten en catering (horeca-aangelegenheden), begraafplaatsen, bankkosten en rente, maar dat is vanaf de richtlijn 2019 niet meer toegestaan. Salderen geeft een onvolledig beeld van de opbrengsten en lasten en daardoor ook vaak van het rendement.    

• Bestuursverslag toevoegen Voeg bij de jaarrekening een bestuursverslag toe met een toelichting op de financiële cijfers en op bijzondere ontwikkelingen in 2024 en mogelijke ontwikkelingen in 2025.  

• Gemeenten met eigen begraafplaats Gemeenten met een eigen begraafplaats moeten de cijfers hiervan verwerken in FRIS. Voor de beoordeling is het noodzakelijk dat deze gemeenten een financieel overzicht van de begraafplaats als bijlage aan de jaarrekening toevoegen. Een voorbeeld-sjabloon van een dergelijk verslag en het controleprogramma zijn te downloaden van de website of vanuit de bijlagen in FRIS. Het sjabloon in FRIS geeft na invulling meteen aan welke bedragen waar moeten worden opgenomen. De handleiding en de vraagtekens op de diverse schermen in FRIS geven informatie en voorbeelden.   

Richtlijn begroting en jaarverslaggeving 

Het GCBB heeft de richtlijn Begroting en Jaarverslaggeving op enkele belangrijke onderdelen aangepast:    

• een onderhoudsvoorziening moet gebaseerd zijn op een meerjarig onderhoudsplan;   
• aanpassing van de verwerking van ongerealiseerde herwaarderingen en ongerealiseerde koersresultaten, waardoor deze niet meer als incidentele baten worden verantwoord, maar worden verwerkt in het eigen vermogen; 
• gerealiseerde herwaarderingen en koersresultaten worden rechtstreeks verwerkt in het eigen vermogen; 
• de mogelijkheid om wijkreserves apart te tonen in de jaarrekening.  

Een overzicht van alle richtlijnen vind je in FRIS bovenaan het scherm Richtlijnen. 

>> Meer weten? Op 13 februari geeft VKB Academy van 19.30-21.00 uur een webinar over het opstellen van de jaarrekening in FRIS. Meer informatie en aanmelden

Op de pagina voor proponenten staan onderwerpen die voor proponenten van belang zijn, helder uitgelegd en overzichtelijk gebundeld. Deze onderwerppagina is ontstaan na een ontmoetingsmoment voor proponenten van de Classis Veluwe. Zij gaven aan bepaalde informatie niet te weten of te kunnen vinden. 

Ds. Giel Schormans, predikant voor het beroepingswerk: “Uiteraard was alle informatie her en der wel te vinden, maar door het overzichtelijk bij elkaar te zetten, hopen we in de behoefte te voorzien. Net zoals we dat ook al voor predikanten en kerkelijk werkers hebben gedaan”.  

Wat is een proponent? 

Een proponent is iemand die de theologische opleiding heeft afgerond en klaarstaat om binnen de Protestantse Kerk beroepen te worden als predikant. De nieuwe pagina is speciaal ontwikkeld om proponenten te ondersteunen in deze fase richting een beroep.  

Tips 

Ben je zelf proponent en mis je nog specifieke informatie of heb je een suggestie? Laat het weten via tips@protestantsekerk.nl.  

Reden om mee te doen 

Zes gemeenten in de Kempen (Noord-Brabant) hanteerden eind 2022 gezamenlijk de methode Nieuw Kerkelijk Peil (NKP). De gemeenten - Bergeijk, Bladel, Hoogeloon-Eersel, Valkenswaard, Veldhoven en Waalre - werken al jarenlang op allerlei gebieden samen en vormen min of meer een regionale kerk. Om de samenwerking te verdiepen en de vitaliteit te ondersteunen werd gezocht naar een regiopredikant. De fondsen die deze regiopredikant wilden financieren stelden meedoen aan NKP als een voorwaarde. Ds. Pieter van WindenVerder lezenInterim-predikant: een deskundige, betrokken buitenstaander werd benoemd en rolde vervolgens de enquête uit.  

Een voorbereidingsgroep vanuit elk van de zes kerken zette zich in om de enquête breed te promoten. 359 mensen vulden deze vervolgens in. “De uitkomst gaf wel wat verrassingen”, zegt Van Winden. “Zoals de inschatting van de geloofsrichting. In een van de kerken bleek men evangelischer dan men van zichzelf wist. Ook bleken gemeenteleden sterker naar vernieuwing te verlangen dan ingeschat was.” 

De uitslag 

De resultaten zijn besproken in de verschillende kerkenraden, in het voorzittersoverleg en met de classispredikant. Per gemeente is een actieprogramma opgesteld dat met de betrokken groepen en de kerkenraden besproken is. Zo richt Bergeijk-Eersel zich onder meer op twintigers en jonge gezinnen, gebeuren in Bladel mooie dingen qua muzikale vernieuwing en eredienst, is Valkenswaard sterk in diaconale hulp en contacten met maatschappelijke organisaties, zet Veldhoven in op kind- en jeugdwerk en geloofsopvoeding, en Waalre op klassieke muziekuitvoeringen, theater en contact met anderstalige kerken. Een aparte stuurgroep waakt over de voortgang, terwijl twintigers meebesturen. ‘Kemperpodium’ presenteert en coördineert het gezamenlijke aanbod.  

Het instrument 

“NKP is een degelijk instrument”, vindt Van Winden, die beaamt dat het traject handvatten voor beleid opleverde. Een zwak punt van de enquête vindt hij dat deze vooral wordt ingevuld door mensen die al betrokken zijn. “De stem van de mensen aan de rand van de kerk of erbuiten is niet terug te vinden. Veel vernieuwends komt er dan ook niet snel uit naar voren. Dat vind ik een manco. Gelukkig zijn inmiddels ook mensen van buiten mee gaan doen in nieuwe activiteiten. En andersom zijn de lokale kerken meer samenwerking gaan zoeken met andere organisaties hier.”  

Meer weten over NKP? Volg op 24 februari een webinar hierover!

Na maanden van intens verdriet en onbeschrijflijk leed gloort er eindelijk weer hoop. De inwoners van Gaza en Israël halen opgelucht adem nu vanaf zondag 19 januari de wapens zwijgen. Voor de zwaar getroffen inwoners van Gaza betekent dit dat er een start kan worden gemaakt met wederopbouw en herstel.  

Dringend hulp nodig 

Kerk in Actie biedt via het internationale kerkelijk netwerk ACT Alliance al 15 maanden noodhulp aan de inwoners van Gaza, en blijft dat doen. Er is dringend behoefte aan medische hulp, talloze huizen moeten worden gerepareerd en mensen willen weer aan het werk om voor zichzelf te kunnen zorgen. Daarvoor is veel geld nodig. Met haar noodhulpprogramma biedt Kerk in Actie hulp waar dat het meest nodig is, zoals nu in Gaza. Daarom roept Kerk in Actie vanaf vandaag opnieuw op om te geven voor noodhulp aan Gaza.  

Help mee. Geef vandaag nog voor het noodhulpprogramma van Kerk in Actie. Elk bedrag telt!  

 Geef nu

Dat besef is er in grote delen van de samenleving en is eveneens sterk aanwezig in de joodse en christelijke tradities. Herdenken is niet alleen namen en gebeurtenissen in herinnering roepen, maar daarbij ook lessen en consequenties trekken met het oog op heden en toekomst.  

Als kerk vinden we het belangrijk om aanwezig te zijn bij de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking. Die vindt plaats bij het Spiegelmonument 'Nooit Meer Auschwitz' in het Wertheimpark in Amsterdam, georganiseerd door het Nederlands Auschwitz Comité, op zondag 26 januari. Het is dan 80 jaar geleden dat het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau werd bevrijd, op 27 januari 1945. Wereldwijd worden de slachtoffers herdacht van de Holocaust en van andere genocides. De herdenking is sinds twee decennia verbonden met de door de toenmalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties Kofi Annan uitgeroepen dag van herdenking: The Holocaust Memorial Day.  

Stil worden 

Hoewel er vele andere concentratie- en vernietigingskampen waren, is Auschwitz uitgegroeid tot universeel symbool voor de massavernietiging van onschuldige burgers, Joden, Sinti en Roma. Het is een dag ter herinnering aan en herdenking van de massavernietiging, waarbij mensen werden vervolgd, op transport gezet en vergast of anderszins vermoord omdat ze waren wie ze waren. Wie ooit in Auschwitz of een van de andere concentratie- en vernietingskampen is geweest, kan niet anders dan stil worden bij het onvoorstelbare. De resten van verbrandingsovens en barakken, stapels schoenen, haren en koffers en andere persoonlijke spullen zijn de stille getuigen van een verbijsterende vervolging en moord op het Joodse volk.  

Gebroken spiegels 

De herdenking vindt plaats bij het Spiegelmonument Nooit Meer Auschwitz van Jan Wolkers. Wolkers ontwierp dit monument, dat ook wel ‘Gebroken spiegels’ wordt genoemd, in 1977. Je ziet de hemel erin weerspiegeld, maar gebroken, geschonden. De hemel en de wereld zijn nooit meer hetzelfde, na zulke vernietiging. Verschillende keren is dit monument beschadigd of vernield, maar telkens weer hersteld. Ik vind het een indrukwekkend monument, het spreekt heel krachtig in al zijn eenvoud en kwetsbaarheid. 

Vernietiging en veerkracht 

Holocaust betekent letterlijk ‘brandoffer’, wat eigenlijk een ongelukkige term is. De Hebreeuwse naam is veelzeggender: shoah, vernietiging. De Joodse gemeenschappen over de hele wereld herdenken de vernieting van zes miljoen joden op een eigen herdenkingsdag: Jom haSjoa, Dag van vernietiging. Het is een herdenkingsdag die aan de joodse kalender is toegevoegd vanwege de shoah, en die is gekoppeld aan de opstand in het getto van Warschau (19 april 1943). Jom haSjoa valt in 2025 van woensdag 23 april 2025 – donderdag 24 april 2025. Zelf moet ik wel denken aan de zevenarmige kandelaar, de menora, als symbool van het levende veerkrachtige jodendom, het Joodse volk in al zijn schakeringen. Zes kaarsen waren gedoofd, maar het licht bleef branden. Ik zie dat zelf als een teken van Gods trouw, al weet ik me geen raad met de ontzaglijke vernietiging en de vragen naar God die dit oproept. De vernietiging is gebeurd door toedoen van mensen en dat moet ons alert maken op elke vorm van volkerenmoord, wat ook de intentie is van deze herdenkingsdag. 

Wat kerken kunnen doen 

Ook in en vanuit de plaatselijke kerken wordt aandacht geschonkenVerder lezenSchenk aandacht aan Nationale Holocaust Herdenking in de eredienst aan deze herdenkingsdagen, in de kerkelijke liturgie, in gebeden, bij plaatselijke herdenkingenVerder lezenBelangstelling voor Holocaustherdenking in Zeist groeit . Want vanuit het christelijk geloof met zijn joodse wortels en vanuit het jodendom leren we dat ieder mens telt en kostbaar is in Gods ogen. Dat blijft een zeer actuele boodschap in onze wereld en onze tijd, die zo doortrokken is van oorlog en geweld, en van grote polarisatie.  

Ik weet me nog door iets anders geroepen bij deze dag van gedenken: namelijk om als kerk en als samenleving rond de kleine Joodse gemeenschap in Nederland te blijven staan, juist nu zij zich bedreigd weet. Het mag niet gebeuren dat Joden 80 jaar na de grootste vernietiging in hun geschiedenis zich niet thuis voelen in onze samenleving. Zij zijn deel van onze veelkleurige samenleving, waarin voor ieder plaats zou moeten zijn.

Dit college gaat zaken over misbruik van een pastorale relatie of gezagsrelatie behandelen (zoals beschreven generale regeling 11-17).  

Overgangsbepaling

Voor zaken die al aanhangig waren is een overgangsbepaling getroffen: ‘Zaken die tot het werkterrein van het interclassicale college behoren en die voor 1 januari 2025 in behandeling zijn bij een classicaal college, worden indien een hoorzitting is geweest dan wel in januari is gepland, nog door het betreffende classicale college afgehandeld, in andere gevallen wordt de zaak overgedragen aan het interclassicale college.’ 

Taken college

In de kerkorde is het werk van het Interclassicaal College voor het Opzicht geregeld in ord. 10-7, ord. 10-8 en GR. 11-17. Het college is te bereiken via ico@protestantsekerk.nl. 

Meer toelichting op de wijzigingen met betrekking tot het Interclassicaal College voor het Opzicht is te vinden op https://protestantsekerk.nl/kerkorde/kerkordewijzigingen/. 

• gemeentepredikant in de Protestantse Gemeente Open Hof in Kampen. Daarvoor werkte hij als predikant in Venray, Harderwijk en Zeewolde, als geestelijk begeleider van predikanten en kerkelijk werkers bij de dienstenorganisatie en als docent mystagogie.
• werkte eerst in de psychiatrie en studeerde daarna theologie aan de Theologische Universiteit in Kampen
• voelt zich thuis in de oecumenisch-protestantse stroming, maar houdt van de breedte van de kerk

Hoe ervaar je je roeping?

“Ik ben met theologie opgegroeid, het zit als het ware in mijn genen. Als theoloog duid je ervaringen van deze tijd en je begeleidt mensen daarin. Dat voel ik als mijn roeping binnen de kerk , maar zeker ook daarbuiten. Ik hoop mensen te kunnen helpen om deze tijd en hun ervaringen spiritueel te duiden in het licht van Gods liefde. Daarnaast ben ik 25 jaar geleden bevestigd in het ambt van predikant en dat draagt me. Het ontspannen evenwicht in de protestantse ambtstheologie bevalt me: voluit deel uitmaken van de lokale geloofsgemeenschap en tegelijk in het bovenplaatselijke ambt staan. Dat geeft ruimte om een tegenover te kunnen zijn.”

Wat heb je nodig om met vrucht en vreugde te werken?

“Als ik voldoende aandacht kan geven aan mijn eigen relatie met God, en het contact met mensen. Daarnaast wil ik steeds blijven studeren. Ik heb altijd een stapeltje boeken op mijn bureau liggen om mezelf daarin uit te dagen. Het is ook nodig, omdat de theologie zich steeds ontwikkelt en ik als theoloog de huidige tijd moet kunnen blijven duiden.”

Hoe zorg je ervoor dat je niet opbrandt?

“Door regelmatig te mediteren en te hardlopen. Dat lucht het hoofd en geeft ruimte. Daarnaast heb ik vriendschappen nodig om de mooie dingen van het leven samen te vieren, maar ook om te delen wat me bezighoudt. Uit de kring van meditatie en geestelijke begeleiding heb ik een paar van die 'soulfriends'. Ook al zien we  elkaar niet vaak, als we bij elkaar zijn voeren we altijd persoonlijke geloofsgesprekken.”              

Welk onderdeel van het werk doe je het liefst?

“De prediking op zondag. Juist dan kan ik uitdelen, vanuit de Schrift en vanuit mijn eigen hart. Ook toerustingsbijeenkomsten in kleinere kring zijn mooi om te doen. Daarnaast is het pastoraatswerk fijn. Dat zie ik niet als apart onderdeel: mijn pastor-zijn is helemaal verweven met  mijn werk.”

Welke (na)scholing heb je voor het laatst gevolgd?

“Het collegeblok Liberale Theologie bij Rick Benjamins op Hydepark. Direct na deze scholing heb ik er avonden in de gemeente over gegeven. Verder nam ik deel aan een lichaamsgerichte energetische groep. De verbinding van het lichaam met het hart en de ziel  vind ik belangrijk, omdat de Geest werkt in ons totale bestaan.”

Hoe kan de kerk haar rol pakken in de verantwoorlijkheid voor medemens en schepping?

“De kerk is geen activistische club en geen buurthuis, maar het lichaam van Christus. De kerk kan geestelijke bronnen verbinden aan betrokkenheid bij de samenleving. Dat is wat haar onderscheidt van andere organisaties. Het is belangrijk dat de kerk altijd zoekt naar verbinding met de beweging van de Geest. Als we dit vergeten, worden het ónze doe-projecten. Toen we als kerk het gezin Babayants kerkasiel gingen verlenen, voelde ik me geroepen tegen de gemeente te zeggen: 'God heeft hen op onze weg gebracht, júist op het moment dat wij bezig waren met het thema barmhartigheid. Wij mogen iets van hen ontvangen.’ Iedereen merkt nu dat de aanwezigheid van een kwetsbaar gezin zachte krachten oproept en ruimte geeft voor de dragende kracht van de Geest.”

Welk boek, welke film of welke podcast raad je aan?

‘Anam Cara, een boek van de Ierse priester John O'Donohue over de keltische spiritualiteit. Voor mij biedt de keltisch-christelijke spiritualiteit goede bouwstenen, door de diepe verbinding van God met de natuurlijke elementen. Ik leer ervan dat ik volop deel uitmaak van de natuur waarin Gods energie voortdurend tintelt. Het kan ons veel bieden in het theologisch denken over omgaan met klimaat en milieu, en zegt ons iets over wat wij als kerk soms vergeten zijn: het verwevene van God met de natuur en met ons zieleleven .”

Is er een bijbeltekst die met je meegaat?

“De tekst van Jakob bij de Jabbok (Genesis 32). Het gaat daar om een worsteling om zegen die ik herken. Ook bij de Samaritaanse vrouw bij de bron (Johannes 4) ontregelt Jezus alle conventies en oordelen. Ik hoop dat God ook zo naar mij en ieder mens kijkt. Hij oordeelt niet, maar zoekt voortdurend nieuwe diepten.”

Wat hoop je voor de toekomst van de kerk?

“Het gaat me niet om de toekomst van 'de kerk', maar om de kerk van de toekomst die ook heel andere vormen kan aannemen. In deze tijd hebben mensen echt behoefte om vanuit hun hart bezig te zijn. Ik zie dat gebeuren binnen de pioniersbeweging waarbij ik betrokken ben. Ook buiten de vaste lijnen staat men open voor de beweging van de Geest. Ik hoop op die ruimte voor de aanwezigheid van Christus en voor relaties op hartsniveau.”

>> De Protestantse Gemeente Open Hof in Kampen verleent sinds november 2024 kerkasiel aan het gezin Babayants dat met uitzetting wordt bedreigd. Dat betekent dat sinds die tijd een doorgaande kerkdienst wordt gehouden. Meer informatie is te vinden op kerkasielkampen.nl.

Cursus voor kerkmusici

De kerkmuziek is in de voorbije decennia flink veranderd, aanleiding om een nieuwe praktijkcursus op te zetten die aansluit bij de huidige praktijk. Het oriëntatiejaar, een voorbereidend jaar van deze cursus, geeft een reëel beeld van de breedte van de kerkmuziek en de plek van de kerkmusicus daarin.

Benieuwd of deze cursus iets voor jou is? Meld je aan voor de vrijblijvende proeverij op zaterdag 8 maart.

Leerzaam

Anne Jet Plat neemt als kerkmusicus deel aan het huidige oriëntatiejaar. In haar gemeente, De Lichtkring in Alphen aan den Rijn, speelt ze klarinet in bijzondere diensten als Kerst, Pasen, Taizévieringen en vespers. Daarnaast is ze gevraagd om dirigent te worden van de cantorij in Goede Bron, een andere wijkgemeente in Alphen. "In de rol van dirigent en cantor zal ik meer betrokken worden bij de keuze van liederen en de liturgische overwegingen daarbij, en ik wilde daar meer achtergrondkennis over opdoen. Ook wilde ik het nieuwe liedboek nog beter leren kennen. Als ik begeleid in diensten, is het fijn om mee te kunnen praten over de opzet van de dienst en het passend begeleiden van de gemeentezang. Dat zijn onderwerpen waar we als cursisten over doorpraten. Ik leer daar veel van.” 

Netwerk

Elke cursusdag begint met een uur zingen. 'Een cadeautje’ noemt Plat dat. “Het is heerlijk om samen te zingen, en het helpt om de variatie van het liedboek te leren kennen. Ik denk steeds: zou dit passen bij de cantorij waar ik aan verbonden word, of bij de gemeentezang? Is dit iets voor de zondagochtenddienst of meer voor een vesper? Ik maak direct de verbinding met mijn eigen praktijk.”

Ook van de praktijkbezoeken in andere kerken steekt ze veel op. “Elke cursist doet er twee, je kunt deze zelf inplannen. Na de dienst is er dan gelegenheid om de kerkmusicus en de predikant van die gemeente te spreken. Heel waardevol om iets over het samenspel tussen die twee te horen. Door de praktijkbezoeken heb ik ook collega-cantors leren kennen, waarmee ik een nieuw netwerk heb opgedaan. Fijn om hen te kunnen bellen of mailen met de vraag naar hun aanpak.”

Nieuwe impuls

Van tevoren had Plat nooit zo stilgestaan bij het belang van een goed samenspel tussen predikant en kerkmusicus, en de rol die een kerkenraad of een werkgroep eredienst daarin heeft. “Ik heb ontdekt dat het zinvol is dat je als gemeente actief nadenkt over de praktijk van kerkmuziek. Wat vindt de gemeente belangrijk? Hoe betrek je verschillende stijlen? Hoe zorg je voor een goede mix die past bij de liturgische betekenis van liederen? En wie heeft welke rol? Door musici uit je gemeente de kans te geven om zo’n cursus te volgen, breng je bewustwording op gang, en daarmee geef je de praktijk van de kerkmuziek een nieuwe impuls.”

Theoretische verdieping

Ook Ids Smedema, voormalig gemeente- en krijgsmachtpredikant en nu nog gastvoorganger, neemt deel aan het oriëntatiejaar. "Ik ben altijd veel met muziek bezig geweest, zing in een kamerkoor, en ben vier jaar geleden begonnen met orgelles. Ik wil meer weten van kerkmuziek, ik zoek theoretische verdieping. Daar heb ik nu wat aan als gastvoorganger, en op de lange termijn hoop ik nog eens aan de slag te gaan als dirigent van een koor."

Gesneden koek

Smedema vindt het leuk om met allerlei enthousiastelingen uit verschillende hoeken van de kerk samen iets te doen. “Een groot deel komt uit een andere hoek van de kerk dan ik, die kant is redelijk nieuw voor mij. Ook nieuw voor mij is het nieuwe liedboek waar we intensief mee werken. Die was er nog niet toen ik gemeentepredikant was."

Hij heeft een wat afwijkende positie in de groep, constateert hij. “Ik heb nog geen kerkmuzikale praktijk, dus weinig in te brengen. En ik ben de enige theoloog in de groep. Voor mij zijn liturgische zaken als de opbouw van het kerkelijk jaar, het Dienstboek en leesroosters redelijk gesneden koek. Ik heb daarom nog geen keuze gemaakt of ik na het oriëntatiejaar doorga.”

Brede kerk

Ook Harm Mannak is geen kerkmusicus, hij neemt puur vanwege zijn interesse in liturgie en kerkmuziek deel aan het oriëntatiejaar. In zijn gemeente, de Protestantse Gemeente Enschede, is hij voorzitter van het college van kerkrentmeesters. Verder is hij amateurorganist, maar niet actief als organist in de kerk. "Ik heb de veelzijdigheid van het nieuwe liedboek leren kennen, en daarmee de diversiteit binnen de Protestantse Kerk. Ik vind dat heel verrijkend, de cursus laat zien dat de Protestantse Kerk heel breed is. De onderbouwing van de verschillende liturgieën in deze breedte helpt mij deze beter te begrijpen."

Zijn twee praktijkbezoeken hebben hem veel gebracht. "Het hoogliturgische van de Amersfoortse Bergkerk vond ik prachtig om mee te maken, daar heb ik veel mee. Onderdeel was een gesprek met de predikant en organist samen om inzicht te krijgen in de totstandkoming van de liturgie. Heel leerzaam."

Liturgisch beleid

In zijn eigen gemeente kreeg hij het verzoek om te komen tot een muzikaal liturgisch beleid, als onderdeel van het grotere beleidsplan. "Iedereen keek mij aan: jij volgt de cursus, dan moet jij dat maar schrijven. Dat heb ik gedaan, met de hulp van Oane Reitsma die hier predikant is geweest en ook bij de praktijkcursus kerkmuziek betrokken is. De lessen uit de cursus kwamen me goed van pas."

Benieuwd of deze cursus iets voor jou is? Meld je aan voor de vrijblijvende proeverij op zaterdag 8 maart.

Antisemitisme: haat jegens of negatieve ideeën- en beeldvorming over Joden vanwege het Joods-zijn.* Dit kan mensen aanzetten tot discriminerend gedrag zoals uitsluiting, of tot geweld tegen Joden of Joodse gebouwen, begraafplaatsen en bezittingen. Het is een eeuwenoud verschijnsel dat steeds opnieuw in allerlei vormen de kop opsteekt. Wie dacht dat het na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog voorgoed uit onze samenleving verdwenen zou zijn, komt bedrogen uit. 

Alert zijn en ons verzetten 

Steeds opnieuw wordt de Joodse gemeenschap blootgesteld aan ‘grappen’ over de Holocaust, hakenkruizen en Hitlergroeten. Vaak wordt ze gezien als de personificatie van de Israëlische politiek, waarbij associaties worden gelegd met de oorlog in het Midden-Oosten. Ook is ze vaak doelwit van (eeuwenoude) samenzweringstheorieën.  

Als Protestantse Kerk in Nederland willen we er geen twijfel over laten bestaan dat we alert zijn op en ons verzetten tegen elke vorm van discriminatie van minderheden. Daarbij wordt in de kerkorde expliciet ‘het bevorderen van inzicht in en bestrijding van antisemitisme’ genoemd.**  

In november 2024 aanvaardde de generale synode de notitie ‘Uw koninkrijk kome - Als pelgrims onderweg met Joden en Palestijnse christenen’. In deze notitie wordt deze opdracht nog eens onderstreept: ‘Het is belangrijk en ook een roeping van de kerk om naast de Joodse gemeenschap in Nederland, in Israël en elders, te staan en solidair te zijn met onze Joodse partners in Israël, en voor hen op te komen, zeker in tijden waarin zij onder druk staan vanwege antisemitische bedreigingen of aanslagen. Dat is de kerk aan zichzelf verplicht, vanwege geloof, theologie, geschiedenis en context.’  

Wat kunnen we concreet doen? 

Hoewel de Protestantse Kerk en haar voorgangers al jarenlang aandacht besteden aan deze belangrijke roeping van ons als kerk – zie voor een overzicht van relevante uitspraken in het afgelopen decennium bovengenoemde notitie, p. 29 en verder – bestaat het gevaar dat dit een 'papieren regel' blijft. Als landelijke kerk en plaatselijke gemeenten dienen we deze opdracht uit de kerkorde serieus te nemen en ons af te vragen hoe wij ook concreet een bijdrage kunnen leveren aan de bestrijding van antisemitisme. 

Vormgeven aan ‘niet vergeten’ 

Dat begint dicht bij huis, door voortdurend in de spiegel te kijken en te reflecteren op (onbewuste) uitingen van anti-judaïsme in de kerk.*** Geven wij in ons eigen denken en spreken wellicht een voedingsbodem voor anti-joodse sentimenten? Hoe kunnen we in verkondiging en liturgie, jeugdwerk en bijbelstudiekringen negatieve beeldvorming rond joden herkennen en omzetten in positieve benaderingen? Daarnaast is het betekenisvol om als kerkelijke gemeente in de liturgie stil te staan bij de jaarlijkse Nationale Holocaustherdenking (eind januari) en/of Jom HaSjoa (de 27e Nisan, in april/mei). Op deze manier geef je het ‘niet vergeten’ van de verschrikkelijke gebeurtenissen uit het verleden concreet vorm. 

Verdiep je in de (lokale) geschiedenis 

Hoewel er op veel plekken in ons land geen Joodse gemeenschap meer is, was dat in veel gevallen in het verleden anders. Verdiep je met elkaar in de lokale geschiedenis om zo ook inzicht te krijgen in de impact die de Tweede Wereldoorlog heeft gehad, als illustratie van verwoestend antisemitisme. Het is mooi en belangrijk dat ook met kinderen en jongeren te doen. Met hen zou je ook een uitstapje kunnen maken naar musea zoals het Nationaal Holocaustmuseum, een authentieke locatie als Kamp Westerbork of een monument, zoals een plaatselijk monument of het Holocaust Namenmonument.  

Ontmoet Joodse mensen 

Daarnaast is het goed om kennis over het gewone joodse leven te versterken. Brengt eens een bezoek aan een synagoge in de buurt en laat zo je interesse en betrokkenheid blijken. Organiseer zo mogelijk een daadwerkelijke ontmoeting met Joodse mensen met het oog op het verminderen van vooroordelen en het omarmen van diversiteit. Sta zij aan zij met hen wanneer zij of hun instellingen en eigendommen worden aangevallen. Juist in deze tijd, waarin men zich vaak alleen voelt staan, doet het Joodse mensen, voorgangers en synagogen goed blijken van meeleven te ontvangen in de vorm van bloemen of brieven en kaarten met bemoedigende woorden. 

Ondersteuning 

De medewerkers van Kerk en Israël bij de dienstenorganisatie, leden van de Protestantse Raad voor Kerk en Israël, en van classicale en plaatselijke werkgroepen lokale gemeenten willen hierbij graag van dienst zijn. Meer tips en ideeën zijn van harte welkom! 

*Antisemitisme in Nederland | Vrijheid van godsdienst en levensovertuiging | College voor de Rechten van de Mens **Protestantse Kerk over bestrijding antisemitisme | Protestantse Kerk in Nederland  ***Anti-judaïsme in de kerk | Protestantse Kerk in Nederland  

Korte schets van zijn achtergrond  

Reinhold Niebuhr was een Amerikaans theoloog die zich inhoudelijk bevond tussen luthers en reformatorisch. Hij was zeer maatschappelijk betrokken. Aanvankelijk zat hij sterk op de lijn van Social Gospel: het evangelie moet in het hier en nu werkelijkheid worden. Later liep hij vast met dit idealisme vanwege zijn ontdekking van de weerbarstigheid van de menselijke natuur en de samenleving. Zijn broer Richard, ook luthers, zette hem op het spoor van zijn eigen traditie. Door het bestuderen van Augustinus, LutherVerder lezenWie was Maarten Luther? en CalvijnVerder lezenWie was Johannes Calvijn? ontdekte Niebuhr dat hun diagnose van mens en samenleving veel trefzekerder is. Het leidde tot zijn zogenoemde ‘christelijk realisme’. Centraal stond daarbij hoe hij vanuit zijn christelijke visie op de mens kwam tot een christelijk-realistische benadering van sociale vraagstukken en (internationale) politiek.  

Niebuhr heeft velen beïnvloed, van de presidenten Jimmy Carter tot Barack Obama, en van Martin Luther KingVerder lezenWie was Martin Luther King? tot Abraham Heschel.  

Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?  

Hoewel er in het verleden wel wat boeken van Niebuhr in het Nederlands zijn uitgegeven, was hij in ons land lange tijd onbekend voor het grotere publiek. Zijn broer Richard is door zijn boek Christ and Culture beter bekend. Reinhold werd in 2007 bekender toen David Brooks van de The New York Times onverwachts aan Barack Obama vroeg: “Heeft u Reinhold Niebuhr weleens gelezen?” Obama’s reactie was: “I love him. He’s one of my favorite philosophers.” In de daaropvolgende minuten geeft Obama een korte samenvatting van Niebuhrs denken, wat de interviewer nogal verbluft. Hij zei dit: “Wat ik van hem heb overgenomen is het overtuigende idee dat er een serieus kwaad is in de wereld, en tegenspoed en pijn. We moeten nederig zijn in ons geloof dat we dit kunnen elimineren. Maar we mogen dat niet gebruiken als een excuus voor cynisme en laksheid. Ik neem van hem het idee over dat we pogingen moeten ondernemen, in de wetenschap dat ze lastig zijn en niet heen en weer slingeren tussen naïef idealisme en bitter realisme.” Dit vat Niebuhr zo uitstekend samen, dat Obama zijn gedachtegoed echt geïntegreerd moet hebben. Dit blijkt ook uit Obama’s toespraak tijdens het ontvangen van de Nobelprijs voor de Vrede. 

Waarmee is hij bekend geworden?  

Hoewel maar weinig mensen het weten, is een van de bekendste gebeden van Niebuhr afkomstig: ‘God, schenk mij kalmte om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen, moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen en wijsheid om daartussen het onderscheid te maken.’ Verder is Niebuhr bekend geworden omdat hij een theologische basis heeft gelegd voor het denken over internationale betrekkingen. De bekende diplomaat en historicus George Kennan zei eens: ‘Hij is de vader van ons allemaal.’  

Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?  

Het belangrijkste is denk ik dit: je kunt met Niebuhr idealistisch zijn zonder in maakbaarheid te vervallen. Niebuhr kan mensen helpen om na te denken hoe zij het evangelie kunnen verbinden met maatschappelijke en politieke vraagstukken. Zo erkent hij de legitimiteit van een pacifistisch standpunt en de relevantie van de Bergrede-ethiek. Hij wil zich echter niet terugtrekken uit de wereld en zoeken naar manieren waarop deze ethiek van gelding kan worden gemaakt in de wereld van hier en nu. Niebuhr is daarmee in staat de meer progressieve en conservatieve christenen met elkaar te verbinden. Aan allen heeft hij een boodschap.  

Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?  

Naast Obama zijn ook politieke leiders en presidenten als Martin Luther King, Jimmy Carter, Bill en Hillary Clinton en John McCain nadrukkelijk door hem geïnspireerd. Interessant is dat er in zijn tijd ook een beweging ‘atheïsten voor Niebuhr’ was. Zij waren zo onder de indruk van Niebuhrs trefzekere analyses dat ze ondanks hun verschillende vertrekpunten door hem geïnspireerd waren. In Nederland zijn er niet veel mensen die Niebuhr kennen en zich zijn gedachtegoed eigen hebben gemaakt. Mensen die hem weleens aanhalen zijn onder andere Arend Jan Boekestijn en Beatrice de Graaf. Ook Henri Bontenbal, de huidige politiek leider van het CDA, weet zich door hem geïnspireerd. In het verleden heeft ook Jerome Heldring, de bekende columnist in het NRC, aangegeven door hem beïnvloed te zijn.

De kern ervan is in Nicea verwoord in het jaar 325. In 381 is deze geloofsbelijdenis uitgebreid tot de versie zoals we die nu kennen. Als we deze geloofsbelijdenis uitspreken staan we dus ‘als kinderen van één Vader’ in een 1700 jaar oude, wereldwijde kring van gelovigen. Niet voor niets begint deze geloofsbelijdenis met ‘Wij geloven…’

Week van Gebed

Je begrijpt, ons samen geloven willen we dit jaar vieren. Dat begint al op 19 januari. Het thema van de ‘Week van gebed voor de eenheid’ is dit jaar geënt op de viering van 1700 jaar Nicea. In de boodschap van de Raad van Kerken kun je lezen hoe we dit gezamenlijk met broeders en zusters uit andere kerken willen ook vieren op 16 mei in de Geertekerk van Utrecht en op 14 juni in de Sint Jan van Gouda.

Laten we zeker ook dit jaar onze eenheid in Christus, met al onze onderlinge diversiteit, veelkleurigheid en ook spanningen, belijdend vieren. Onze zusters en broeders gingen 1700 jaar geleden ons hierin voor.

Lees ook:

Dit zegt Jonna van den Berge-Bakker, armoedespecialist bij de Protestantse Kerk. Je kunt als diaconie op verschillende manieren samenwerken, legt ze uit: intensief of incidenteel, formeel of informeel. Een goede manier van samenwerking is die met andere diaconieën. Dit kan bijvoorbeeld in een diaconaal platform. Met alle veranderingen in kerk en samenleving komt er veel op diaconieën af. Hoe kun je – soms met beperkte menskracht en middelen – toch zo goed mogelijk steun en zorg verlenen? (Interreligieus) samenwerken kan dan helpen. Op diaconaleplatforms.nl lees je hier meer over en vind je ook een toolkit om een diaconaal platform op te starten. 

In dorp of stad 

Een tweede samenwerkingsvorm is die met organisaties in je dorp, stad of wijk. Denk aan welzijnsorganisaties, de lokale overheid of scholen. “Het voordeel hiervan is dat je kunt meedoen met bestaande activiteiten en dan ook nog op een manier die voor jouw gemeente haalbaar is. Je kunt bijvoorbeeld vrijwilligers leveren. Een mooi voorbeeld hiervan is een kerk die een schoolontbijt verzorgtVerder lezenKerk regelt schoolontbijt voor duizenden kwetsbare kinderen in Rotterdam, de vrijwilligers nemen het werk voor de school uit handen. Maar je kunt ook een ruimte in je gebouw beschikbaar stellen. Een kerk werkt dan bijvoorbeeld samen met een wijkteam: het wijkteam organiseert fietslessen, de fietsen mogen bij de kerk in de stalling staan.” 

Je kunt je als kerk aanmelden bij een passend overleg van je burgerlijke gemeente, zoals een armoedeplatform, de Wmo-raad of de dorpscoöperatie. Hier overleggen diverse organisaties die zich bezighouden met het welzijn van een dorp, stad of wijk, en het is goed als je elkaar weet te vinden, adviseert Van den Berge. “Zo kun je ook ontdekken welke vorm van hulp, ontmoeting of zorg nog missen en hierin als kerk wellicht iets betekenen. De ervaring leert dat dit soort overleggen het fijn vindt als een kerk zich meldt. Ze weten vaak zelf niet goed hoe ze de diaconie moeten benaderen, of weten niet eens van het bestaan af.” 

Sociale kaart 

Om zo’n gemeentelijk welzijnsoverleg of – als dat er niet is – losse welzijnsorganisaties te benaderen, is het goed om de sociale kaart van je omgeving te kennen. Je kunt die vinden via digitale-sociale-kaart.nl of door contact te leggen met de gemeente. Ga je vervolgens iemand benaderen, dan heeft Jonna van den Berge een paar nuttige tips: 

• Wees duidelijk dat je het gesprek niet op persoonlijke titel voert maar namens een geloofsgemeenschap. En dat jullie er ook zijn voor mensen buiten de kerk. Dit maakt je positie duidelijk en geeft je een reden om contact te zoeken.  
• Wees nieuwsgierig naar de betreffende organisatie: wat doen ze, hoe werken ze, welke mensen komen ze tegen? Vraag of en zo ja op welke manier je van betekenis kunt zijn. 
• Weet vooraf wat je als diaconie kunt doen, geef voorbeelden. Heb je financiële middelen ter beschikking, of juist menskracht? En hoe vaak kun je helpen? Beloof niet iets wat je niet kunt waarmaken. 

“Een van de meest gestelde vragen van diaconieën is: hoe komen we armoede op het spoor? Om deze vraag beantwoord te krijgen en als je mensen goed wilt kunnen helpen, ontkom je niet aan samenwerken”, zegt Van den Berge. Daarom moet je samenwerking niet enkel zien als oplossing voor diaconieën die krap in menskracht en financiën zitten. “Samenwerken doe je niet in de eerste plaats omdat je als kerk dan nog wat voorstelt, samenwerken doe je omdat je optimale hulp wilt kunnen bieden aan iemand die in de knel zit. Dát moet het uitgangspunt zijn.” 

Wendbaar 

Van den Berge benadrukt dat dit níet betekent dat je als diaconie nooit op eigen kracht kunt opereren. “Wat een diaconie van veel andere welzijnsorganisaties onderscheidt, is dat ze niet te maken heeft met allerlei bureaucratische rompslomp en daardoor een stuk wendbaarder is. Gebruik dat ook! Als diaconie kun je dingen die andere organisaties niet – zomaar – kunnen: een renteloze lening verschaffen, een rooster maken voor iemand die hulp nodig heeft, iemand naar de huisarts brengen. Bovendien heb je als kerk – als het goed is - zicht op een groep mensen die door andere organisaties wellicht niet wordt bereikt.”